Sau hơn 20 năm hình thành và phát triển, du lịch cộng đồng Sa Pa đã đạt được những kết quả đáng mừng, thu hút được sự quan tâm của du khách và góp phần quan trọng vào việc nâng cao đời sống cho cộng đồng các dân tộc trên địa bàn thị xã.

Du khách trải nghiệm tại homestay Mường Hoa, thị xã Sa Pa.

Đến nay, tại xã Bản Hồ có khoảng 30 hộ làm dịch vụ lưu trú tại gia homestay, xã Tả Van có trên 170 hộ gia đình kinh doanh trong lĩnh vực du lịch. Trong đó có 95 cơ sở lưu trú, homestay, 8 cơ sở tăm lá thuốc dân tộc, 13 cơ sở kinh doanh ăn uống, 16 cơ sở kinh doanh hàng thổ cẩm cùng các dịch vụ khác.

Người dân làm du lịch cộng đồng ở các bản làng nói trên đã nhận được sự quan tâm của Nhà nước, chính quyền địa phương và nhiều tổ chức khác giúp đỡ, hỗ trợ học tập nâng cao nhận thức, kiến thức làm du lịch, hỗ trợ vốn đầu tư cơ sở vật chất, tiếp cận công nghệ hiện đại để quảng bá dịch vụ của gia đình, sản phẩm bản địa nhằm thu hút du khách đến với địa phương ngày một đông. Trước đây, du khách đến với bàn làng hoặc các dịch vụ lưu trú chủ yếu qua hướng dẫn viên giới thiệu và đưa đến, nhưng ngày nay du khách tự tìm hiểu điểm đến cho mình thông qua mạng Internet do chính các chủ cở sở lưu trú, homestay tự giới thiệu, quảng bá, mang đến cho du khách những thông tin chính xác và cần thiết theo nhu cầu của họ.

Từ những bản làng làm du lịch cộng đồng ở xã Tả Van, Bản Hồ, sau đó các mô hình dần phát triển sang nhiều địa phương khác như xã Tả Phìn, Hoàng Liên, Mường Hoa, Liên Minh ngày nay…. tạo cho Sa Pa những điểm đến hấp dẫn từ chính những gì sẵn có của bản làng là cảnh quan thiên nhiên, bản sắc văn hóa và sản phẩm địa phương của các tộc người bản địa.

Để khai thác hiệu quả các giá trị về tài nguyên du lịch, Sa Pa đã tiên phong và là một trong những địa phương đầu tiên của Việt Nam áp dụng mô hình phát triển du lịch cộng đồng gắn với xoá đói, giảm nghèo cho cộng đồng các dân tộc thiểu số. Từ năm 1998, Tổ chức bảo tồn thiên nhiên thế giới đã tiến hành đề án nghiên cứu Phát triển du lịch cộng đồng gắn với xoá đói giảm nghèo tại Sa Pa.  Đến năm 2006, và Tổ chức bánh mỳ thế giới  đã hỗ trợ Sa Pa xây dựng 2 mô hình du lịch cộng đồng thí điểm tại 2 xã Bản Hồ và San Sả Hồ, nay là xã Hoàng Liên. Các hoạt động hỗ trợ của dự án gồm: Đầu tư nhà du lịch cộng đồng, đào tạo nhân lực, khai thác các giá trị văn hoá bản địa như: văn nghệ dân gian, ẩm thực dân tộc, lễ hội truyền thống,… phục vụ du lịch.

Với sự quan tâm của tỉnh, sự hỗ trợ của các tổ chức nước ngoài, hoạt động du lịch cộng đồng Sa Pa đang ngày một phát triển. Từ năm 2018 đến nay, Sa Pa đã có 14 điểm du lịch chính thức được công nhận, trong đó có các điểm du lịch cộng đồng và các di tích danh thắng.

Trên địa bàn thị xã Sa Pa hiện có gần 400 dịch vụ lưu trú homestay ở các điểm du lịch cộng đồng. Địa phương chủ trương sẽ không đầu tư dàn trải cho các mô hình mà sẽ chỉ tập trung ưu tiên vào 5 điểm du lịch cộng đồng gắn với đặc trưng văn hóa của 5 dân tộc thiểu số trên địa bàn thị xã Sa Pa, như: Điểm du lịch cộng đồng gắn với văn hóa dân tộc Giáy ở Tả Van; dân tộc dao ở Tả Phìn, dân tộc Mông ở Mường Hoa, dân tộc Tày ở Bản Hồ, và dân tộc Xa Phó ở xã Liên Minh. Do vậy, các mô hình du lịch cộng đồng nói chung tại các điểm này sẽ được hưởng lợi từ nhiều chương trình hỗ trợ của trung ương và địa phương.

Với tiềm năng dồi dào, thị xã Sa Pa đã có các giải pháp cụ thể, thiết thực và kịp thời nhằm tối ưu hóa các tài nguyên du lịch thế mạnh của địa phương, phát huy những mặt tích cực, hạn chế những tồn tại phát sinh trong quá trình hình thành và phát triển từ loại hình du lịch công đồng, để du lịch cộng đồng Sa Pa phát triển một cách bền vững. Đề án về “ Quản lý, phát huy giá trị làng bản truyền thống để phát triển du lịch cộng đồng bền vững ở Sa Pa” đã được các nhà quản lí văn hóa đưa ra nhằm nghiên cứu để du lịch cộng đồng Sa Pa ngày càng đi đúng hướng và đạt hiệu quả cao.

Sự phát triển của du lịch cộng đồng trên địa bàn thi xã Sa Pa đã tạo ra chuyển biến tích cực trong đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của cộng đồng các dân tộc thiểu số trên địa bàn, đặc biệt là tạo cơ hội việc làm cho người dân địa phương tham gia vào thị trường lao động, việc làm trong lĩnh vực du lịch và du lịch cộng đồng. 

Trước đây nguồn thu của các hộ gia đình người Mông, người Dao, người Giáy ... có tới 80% đến 90%  nhờ nông nghiệp, trong đó chủ yếu là trồng trọt và khai thác lâm sản. Nhưng hiện nay, nhiều gia đình tại các bản làng du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Sa Pa đã chuyển sang làm dịch vụ kinh doanh lưu trú tại gia. Theo kết quả điều tra sơ bộ, thu nhập bình quân từ các hoạt động du lịch trên địa bàn Sa Pa đạt từ 80 - 216 triệu đồng/ năm - cao gấp từ 10 đến 25 lần so với các hộ không tham gia du lịch cộng đồng; khẳng định phát triển du lịch gắn với xoá đói giảm nghèo là một hướng đi đúng đắn, hiệu quả và cần được phát huy. 

Với quan điểm "Sa Pa là của cả nước", Nghị quyết số 04 của Tỉnh ủy Lào Cai về lãnh đạo xây dựng Sa Pa Phát triển toàn diện giai đoạn 2016-2020, định hướng đến năm 2030 đã xác định bảo tồn, phát huy giá trị bản sắc văn hóa dân tộc là một trong những mục tiêu quan trọng của tỉnh. Văn kiện Đại hội Đảng bộ thị xã Sa Pa khóa XXIII, nhiệm kỳ 2020 - 2025 cũng đã xác định "Xây dựng thị xã Sa Pa phát triển toàn diện và Khu du lịch trọng điểm quốc gia mang tầm quốc tế" với nguyên tắc coi du lịch thành ngành kinh tế trọng tâm;  phát huy tối đa lợi thế về điều kiện tự nhiên, khí hậu, cảnh quan và văn hóa dân tộc; hướng phát triển du lịch tới sự bền vững, chuyên nghiệp, chất lượng và đặc sắc. Tập trung huy động các nguồn lực đầu tư và tái đầu tư cho điểm du lịch cộng đồng đại diện cho 5 dân tộc thiểu số của thị xã Sa Pa theo hướng bền vững trên cơ sở khai thác hiệu quả đặc trưng văn hóa dân tộc thiểu số, bảo tồn và khai thác hiệu quả bản sắc văn hoá và thế mạnh về tài nguyên thiên nhiên của các địa phương, nâng cao năng lực cạnh tranh và tính chuyên nghiệp của du lịch cộng đồng, đảm bảo đạt được các tiêu chí của du lịch cộng đồng ASEAN, tạo điểm nhấn cho Khu du lịch quốc gia Sa Pa.

Để định hướng phát triển du lịch cộng đồng bài bản, ngày 05/9/2024, UBND tỉnh Lào Cai đã ban hành Quyết định số 2247/QĐ-UBND về phê duyệt Đề án “Phát triển du lịch cộng đồng gắn với xây dựng nông thôn mới trên địa bàn tỉnh Lào Cai đến năm 2030” nhằm phát triển du lịch cộng đồng tỉnh Lào Cai mang tính tổng thể, bền vững gắn với việc xây dựng nông thôn mới đến năm 2030, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội khu vực nông thôn.

Xây dựng, phát triển du lịch cộng đồng dựa trên các tiêu chuẩn trong nước, tiêu chuẩn ASEAN phù hợp với đặc trưng riêng có của từng khu vực, cộng đồng tạo nên điểm đến hấp dẫn khách du lịch; Mở rộng không gian, đẩy mạnh phát triển du lịch nông thôn, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân địa phương, góp phần bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống, xây dựng thành công nông thôn mới. Nâng cao khả năng thích ứng, sự chủ động của người dân trong xây dựng và phát triển du lịch cộng đồng nói riêng, thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội khu vực nông thôn nói chung.

Theo đó, mục tiêu Đề án đến năm 2030: Xây dựng 6 mô hình du lịch cộng đồng đạt tiêu chuẩn ASEAN, trong đó có 04 mô hình tiển khai tại Sa Pa bao gồm: Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Tả Van Giáy, xã Tả Van, thị xã Sa Pa gắn với bản sắc văn hóa dân tộc Giáy; Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Sả Xéng, xã Tả Phìn, thị xã Sa Pa gắn với văn hóa dân tộc Dao; Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Bản Dền - La Ve, xã Bản Hồ, thị xã Sa Pa) gắn với văn hóa dân tộc Tày; Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Hầu Chư Ngài, xã Mường Hoa, thị xã Sa Pa gắn với văn hóa dân tộc Mông; Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Choản Thèn, xã Y Tý, huyện Bát Xát gắn với văn hóa dân tộc Hà Nhì; Mô hình Du lịch cộng đồng xã Nghĩa Đô, huyện Bảo Yên gắn với văn hóa dân tộc Tày.

Xây dựng 11 mô hình du lịch cộng đồng đáp ứng điều kiện điểm du lịch cấp tỉnh hoặc tiêu chuẩn du lịch cộng đồng - Yêu cầu về chất lượng dịch vụ. Trong đó có 5 mô hình tại Sa Pa: Mô hình Du lịch cộng đồng Thôn Can Hồ B, xã Ngũ Chỉ Sơn, thị xã Sa Pa gắn với dân tộc Dao; Mô hình Du lịch cộng đồng Thôn Lếch Dao, xã Thanh Bình, thị xã Sa Pa, gắn với dân tộc Dao; Mô hình Du lịch cộng đồng Tổ dân phố số 2, Thôn Lý Lao Chải cũ phường Cầu Mây, thị xã Sa Pa; Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Máo Chóa Sủ, xã Tả Ngài Chồ, huyện Mường Khương, gắn với dân tộc Mông; Mô hình Du lịch cộng đồng thôn Cán Chư Sử, xã Cán Cấu, huyện Si Ma Cai gắn với dân tộc Mông.

Phấn đấu có 7 thôn thực hiện mô hình du lịch cộng đồng theo đề án được công nhận thôn nông thôn mới, thôn kiểu mẫu.

Bên cạnh đó, sự phát triển du lịch cộng đồng cũng đem lại cơ hội phục hồi và phát triển của một số nghề truyền thống và các phong tục và sinh hoạt văn hóa cộng đồng, góp phần bảo tồn và phát huy hiệu quả bản sắc văn hóa các dân tộc. Các sản phẩm thủ công truyền thống có thể kể đến như thổ cẩm, nhạc cụ truyền thống, trang sức bằng bạc,... Các sản phẩm ẩm thực dân tộc như: Thắng cố, Xôi bảy màu, Lạp sườn, Tương ớt, gạo Séng Cù, gà thuốc,... Các hoạt động văn hóa dân gian, lễ hội truyền thống cũng dần thu hút được sự tham gia của du khách và các đơn vị lữ hành, góp phần quảng bá trực tiếp cho các giá trị văn hóa của đồng bào các dân tộc.

Du lịch cộng đồng Sa Pa đang được du khách trong nước và quốc tế ưa chuộng bởi nó cung cấp những trải nghiệm chân thực cho du khách đồng thời mang lại những lợi ích thiết thực cho cộng đồng như: Nâng cao trình độ dân trí; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc; tạo điều kiện giao lưu hiểu biết văn hóa, xã hội giữa các dân tộc, các vùng miền; giữ gìn môi trường; tăng giá trị hàng hóa sản xuất tại địa phương; tạo nhiều cơ hội việc làm, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân địa phương.