Huyện Văn Bàn nằm ở phía Nam tỉnh Lào Cai, có vị trí địa lý thuận lợi. Phía Đông giáp huyện Văn Yên. Phía Nam giáp huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái. Phía Tây giáp huyện Than Uyên và huyện Tân Uyên tỉnh Lai Châu. Phía Bắc giáp thị xã Sa Pa, huyện Bảo Thắng và huyện Bảo Yên tỉnh Lào Cai. Địa hình Văn Bàn nằm giữa hai dãy núi lớn Hoàng Liên và dãy núi Con Voi. Trong đó có tới 90% diện tích là đồi núi cao, hơn 65% diện tích rừng với các loài gỗ quý, hoa đỗ quyên và những con thác đẹp và thơ mộng.

Đền Ken thuộc xã Chiềng Ken, huyện Văn Bàn là di tích lịch sử cấp tỉnh.

Văn Bàn có 14 Di sản Văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia, bao gồm: Di sản Khắp Nôm là những làn điệu dân ca gắn liền với đời sống sinh hoạt và sản xuất của dân tộc Tày. Các Câu lạc bộ Khắp Nôm được duy trì ở cả 12 xã trong huyện và được huyện tổ chức liên hoan hát Khắp Nôm hàng năm. Lễ hội Lồng Tồng còn gọi là lễ xuống đồng của người Tày tổ chức vào tháng Giêng sau Tết Nguyên Đán. Đây là hoạt động tín ngưỡng cầu trời cho mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu, đời sống ấm no. Lễ cầu làng “Áy lay” của người Dao Họ được tổ chức 3 lần vào 2/2, 6/6 và 12/12 âm lịch hàng năm, mang ý nghĩa cầu và tạ ơn thần linh ban cho con người sức khỏe, bản làng hạnh phúc, mùa màng bội thu, chăn nuôi phát triển, xua đuổi mọi dịch bệnh và những gì không may mắn ra khỏi làng.

Nghi lễ Cấp sắc, cúng rừng, Chữ Nôm của người Dao đỏ. Nghi lễ Then, Nghi lễ “Mo tham thát”, Then Khoăn cầu thọ của người Tày. Nghi lễ Mo thổ công bản - cúng thổ công bản của người Tày vào tháng Giêng. Lễ cúng rừng của người Giáy. Nghệ thuật trang trí trên trang phục của người Xá Phó. Nghệ thuật Khèn của người Mông. Ngoài ra những lễ hội như: Lễ hội Đền Cô Tân An, lễ dâng hương đền Ken, lễ hội hương cốm tháng chín âm lịch cũng là những hoạt động văn hóa lớn mang đậm bản sắc được tổ chức hàng năm trên địa bàn huyện Văn Bàn.

Một trong những chương trình góp phần tạo nên không gian văn hóa các dân tộc đậm nét ở Văn Bàn chính là triển khai thực hiện Dự án 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số giai đoạn 2021-2025. Chương trình đã tổ chức khảo sát, điều tra, thống kê, thu thập thông tin để bảo tồn lễ hội truyền thống tiêu biểu các dân tộc thiểu số. Nhờ chuyên gia nghiên cứu, chuyên gia tư vấn, hỗ trợ nghiên cứu, bảo tồn lễ hội truyền thống; Hỗ trợ nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn lễ hội. Tổ chức lớp tập huấn, truyền dạy phương pháp, kỹ năng bảo tồn lễ hội truyền thống. Tổ chức trình diễn, tái hiện lễ hội truyền thống, hỗ trợ trang phục, đạo cụ, nhạc cụ. Hỗ trợ chi phí tập luyện, trình diễn cho nghệ nhân, diễn viên là người dân tộc thiểu số tham gia dự án. Qua đó, xây dựng câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian, đội văn nghệ quần chúng. Tổ chức hoạt động thi đấu thể thao truyền thống trong các ngày hội, liên hoan, giao lưu nhằm bảo tồn các môn thể thao truyền thống, các trò chơi dân gian của các dân tộc thiểu số. Tuyên truyền, quảng bá rộng rãi giá trị văn hóa truyền thống.

Lễ hội Lồng Tồng còn gọi là lễ xuống đồng của người Tày tổ chức vào tháng Giêng sau Tết Nguyên Đán.

Hiện nay, ở nhiều xã tại huyện Văn Bàn vẫn giữ được những nét văn hóa truyền thống của người dân bản địa, đặc biệt là dân tộc Tày, Mông Xanh và Dao đỏ. Đối với người Tày với hơn 65% dân số, kho tàng văn hóa truyền thống được đúc kết qua nhiều thế hệ vẫn được người dân giữ gìn và lưu truyền cho các thế hệ trẻ. Tại các xã như: Chiềng Ken, Liêm Phú, Dương Quỳ, Khánh Yên Trung, Khánh Yên Thượng, Khánh Yên Hạ,… nét đặc trưng là nhà sàn truyền thống vẫn giữ khá nguyên vẹn, là một điểm nhấn hấp dẫn cho du khách. Ẩm thực truyền thống mang đậm hương vị bản địa với nhiều món ăn như bánh chưng đen, mọc cá, nộm rau dớn, cá nướng,… được chế biến dưới bàn tay khéo léo của người dân tạo nên những nét đặc trưng trong văn hóa ẩm thực của Văn Bàn. Nghề truyền thống được bà con lưu truyền và phát huy, phục vụ trong đời sống và có thể xây dựng trở thành những sản phẩm trải nghiệm cho du khách.

Người Mông xanh là dân tộc ít người. Ở Văn Bàn hiện nay có trên 1 nghìn người, tập trung tại thôn Tu Thượng, Tu Hạ và rải rác tại xã Nậm Xé. Với bản sắc văn hóa độc đáo của mình sẽ là nền tảng tốt đẹp để phát huy giá trị, “Biến di sản thành tài sản” phục vụ phát triển du lịch. Trong đời sống của người Mông xanh ở Nâm Xé còn giữ được nhiều nét văn hóa đặc trưng như các trò chơi dân gian, dân ca, dân vũ, nghề truyền thống rèn, đúc, đan lát, dệt vải, lễ hội mùa xuân, tết tháng Bảy và những phong tục tập quán tốt đẹp còn hiện hữu. Đây là những chất liệu tốt, thuận lợi để công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Mông xanh của chính quyền địa phương và ngành chức năng.

Người Dao đỏ ở Văn Bàn là một trong những tộc người còn bảo lưu những giá trị văn hóa rất độc đáo. Trong đó, các nghi lễ, lễ hội, sách cổ, phong tục tập quán tốt đẹp là những yếu tố căn bản hình thành nên bản sắc riêng có của người Dao đỏ nơi đây. Nghề truyền thống của người Dao như rèn nông cụ, chạm khắc bạc hay nghề thêu làm nên hoa văn những bộ trang phục đầy sắc màu của bà con là những giá trị quý báu có thể tạo thành những sản phẩm du lịch ấn tượng ở một số xã tại huyện Văn Bàn.

Văn Bàn có Di tích lịch sử cấp quốc gia đền Cô Tân An tại xã Tân An thờ Công chúa Thượng Ngàn gắn liền với các hoạt động Đền Bảo Hà thuộc địa bàn xã Bảo Hà của huyện Bảo Yên. Đền Cô Tân An đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia năm 2016. Lễ hội Đền Cô Tân An tổ chức vào 17 tháng Giêng hằng năm và đã hình thành nên sản phẩm du lịch tâm linh, thu hút đông đảo du khách khắp nơi về chiêm bái.

Cùng với đó, Văn Bàn còn có 6 di tích lịch sử cấp tỉnh như:  Địa điểm chiến thắng Đồn Khau Co xã Nâm Xé; Địa điểm chiến thắng Đồn Dương Quỳ xã Dương Quỳ; Địa điểm chiến thắng Đồn Coóc thị trấn Khánh Yên; Khu du kích Gia Lan xã Khánh Yên Thượng; Đền Ken xã Chiềng Ken; Phế tích Trấn Hà xã Tân An. Đây đều là những chứng tích, địa điểm để tạo dựng nên điểm đến tìm hiểu về lịch sử, có ý nghĩa giáo dục truyền thống.

Thời gian qua lĩnh vực du lịch ở Văn Bàn cũng đã được sự quan tâm của chính quyền địa phương. Trong báo cáo thực hiện nhiệm vụ chính trị năm từ 2021đến nay của huyện, du lịch đã được xác định là một trong bốn lĩnh vực trụ cột là điểm đột phá trong phá triển kinh tế qua đó thúc đẩy dịch vụ, nông nghiệp và kinh tế hạ tầng của toàn huyện.

Văn Bàn dành sự quan tâm đặc biệt cho phát triển du lịch, huyện đã xây dựng Chiến lược phát triển du lịch, dịch vụ, nông nghiệp và kinh tế hạ tầng huyện Văn Bàn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Trong đó, tập trung phân tích và quy hoạch các điểm du lịch; rà soát, đánh giá phân loại các nguồn tài nguyên du lịch và đề ra các sản phẩm du lịch đặc sắc mang bản sắc riêng của Văn Bàn. Đề ra kế hoạch cụ thể rõ ràng để phát triển du lịch, phát triển nhân lực, cơ sở hạ tầng cho hoạt động du lịch, áp dụng công nghệ và du lịch; định hướng và cơ chế để phát triển các ngành dịch vụ, nông nghiệp, kinh tế hạ tầng bổ trợ và kết hợp với hoạt động du lịch nhằm nâng cao đời sống kinh tế xã hội cho toàn huyện.

Địa phương đã tiến hành khảo sát và đánh giá tiềm năng các điểm khai thác phát triển du lịch, trong đó phương án phát triển và khai thác các điểm du lịch văn hóa; bảo tồn và tái tạo bản sắc văn hóa của các dân tộc tại điểm du lịch dựa trên cảnh quan về kiến trúc dân tộc, bản làng và truyền thống văn hóa như: Khai thác lưu trú homestay dành cho cư dân bản địa, văn hóa ẩm thực độc đáo của các dân tộc, khai thác các lễ hội đặc trưng của các dân tộc, các điểm phát triển du lịch sinh thái và điểm check-in, các điểm phát triển du lịch chữa lành, các điểm phát triển du lịch nông nghiệp, du lịch lịch sử, tâm linh tại một số thôn, bản, địa điểm có tiểm năng trên địa bàn.

Với những tiềm năng sẵn có ở Văn Bàn, sự quan tâm đặc biệt của địa phương đến lĩnh vực du lịch, cùng với triển khai thực hiện Đề án 03 của Tỉnh ủy Lào Cai về “Phát triển văn hoá, du lịch tỉnh Lào Cai, giai đoạn 2020 - 2025”; Nghị quyết 08 của Bộ Chính trị về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn và nhiều dự án, đề án, chương trình mục tiêu quốc gia, việc xây dựng Chiến lược phát triển du lịch, dịch vụ, nông nghiệp và kinh tế hạ tầng huyện Văn Bàn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 sẽ là một hướng đi bứt phá, khởi đầu và tạo đà cho các giá trị nền tảng về tài nguyên văn hóa, nhân văn, lịch sử, nông nghiệp, thiên nhiên,… ở địa phương, góp phần vào phát triển du lịch Văn Bàn trong thời gian tới./.